Τον περασμένο Νοέμβριο ο μεγάλος δάσκαλος και φίλος Διονύσης Σιμόπουλος μου ζήτησε να γράψω ένα άρθρο σχετικά με το παρόν και το μέλλον της επικοινωνίας της επιστήμης, ώστε να συμπεριληφθεί στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο “Μαρτυρίες – Το αλάτι μιας ζωής”. Επιτρέψτε μου, με αφορμή τη θλιβερή του απώλεια στις 7 Αυγούστου, να το μοιραστώ μαζί σας και να το αφιερώσω στη μνήμη του…
Κάποια πρωτοχρονιά, όταν ήμουν 10-11 χρονών, είχα ξυπνήσει νωρίς-νωρίς το πρωί για να ανοίξω τα χριστουγεννιάτικα δώρα με λαχτάρα. Ο πατέρας μου, μαζί με τα υπόλοιπα δώρα που είχε κρύψει κάτω από το χριστουγεννιάτικο δέντρο, είχε αφήσει και ένα βιβλίο, το οποίο είχε τον γενικό τίτλο «Το Διάστημα». Το άνοιξα και το διάβασα μονορούφι. Και ύστερα ξανά. Και ξανά. Αυτές οι πρώτες αναγνώσεις στάθηκαν αποφασιστικές για τη ζωή μου, διότι με έφεραν για πρώτη φορά σε επαφή με τον «πραγματικό» κόσμο. Συνειδητοποίησα ότι το σπίτι μας, η Γη, είναι ένα μικροσκοπικό πετραδάκι μέσα στις ατέλειωτες, αχανείς σκοτεινές εκτάσεις του Σύμπαντος, ενώ εμείς διατηρούμε την εγωκεντρική ψευδαίσθηση ότι ο μικρόκοσμός μας είναι ό,τι πιο σημαντικό υπάρχει.
Αργότερα, θυμάμαι να είμαι καθισμένος στο καναπέ του σαλονιού μαζί με τη μητέρα μου και να βλέπουμε τηλεόραση. Το θέαμα που πρόβαλλε η τηλεόραση με είχε συνεπάρει. Ένας συμπαθής, μελαχρινός κύριος μιλούσε για τα μεγέθη του Σύμπαντος, τους γιγάντιους πλανήτες, τις εκρήξεις σουπερνόβα, τους γαλαξίες… Αυτός, κατά μία έννοια, ήταν ο πρώτος μου δάσκαλος στην Αστροφυσική. Φυσικά, δεν ήταν άλλος από τον θρυλικό Καρλ Σέιγκαν (Carl Sagan), ο οποίος δημιούργησε και παρουσίασε την παγκοσμίως αναγνωρισμένη σειρά επιστημονικών εκπομπών «Cosmos».
Από τότε περίμενα με μεγάλη ανυπομονησία οποιαδήποτε εκπομπή πρόβαλλε η τηλεόραση σχετικά με το διάστημα. Σε μια τέτοια εκπομπή της ελληνικής τηλεόρασης γνώρισα τον άλλο μεγάλο δάσκαλό μου, τον Διονύση Σιμόπουλο. Θυμάμαι πόσο ενθουσιαζόμουν όταν μάθαινα ότι θα εμφανιστεί στην τηλεόραση, ενώ πάντα τον άκουγα με μεγάλη προσοχή και πολύ μεγάλο σεβασμό. Αργότερα, μεγαλώνοντας, γνώρισα το εκπληκτικό -και σπάνιο για τα ελληνικά δεδομένα- συγγραφικό του έργο, με τα αμέτρητα άρθρα και βιβλία του, και την πραγματικά γιγάντια συνεισφορά του στη διάχυση της επιστήμης μέσω του Πλανηταρίου του Ευγενιδείου Ιδρύματος.
Πρέπει να επισημάνω ότι κατά τις δεκαετίες του ’70 και του ’80, η εκλαΐκευση της επιστήμης δεν αντιμετωπιζόταν ως μια πολύ σοβαρή ασχολία. Πολλοί την έβλεπαν μάλλον ως πολυτέλεια ή ως κάτι που κάνει κάποιος στον ελεύθερο χρόνο του. Αυτή η αντίληψη ανατράπηκε εντελώς στις Η.Π.Α. από τον Σέιγκαν, ο οποίος έδειξε πόσο σημαντικό είναι να εμπνέεις νέες γενιές ώστε να ασχοληθούν με την έρευνα και τη γνώση, αλλά και πόσο αναγκαίο είναι να φέρνεις την επιστήμη κοντά σε όλους τους ανθρώπους. Στη δική μας χώρα, τον ρόλο αυτό ανέλαβε ο Διονύσης Σιμόπουλος. Με το τεράστιο έργο του στη διάχυση της επιστήμης, την ευγένεια, την ταπεινότητα και τις γλαφυρές περιγραφές του, κατάφερε να κάνει την αστρονομία προσιτή σε ένα τεράστιο μέρος του ελληνικού πληθυσμού. Ταυτόχρονα, όμως, άνοιξε -ίσως και χωρίς να το γνωρίζει ο ίδιος- τον δρόμο για μια νέα γενιά εκλαϊκευτών της επιστήμης. Όλοι όσοι ασχολούμαστε σήμερα με την επικοινωνία της επιστήμης, του χρωστάμε πάρα πολλά. Είναι, κατά μία έννοια, ο πνευματικός μας «πατέρας», ο άνθρωπος ο οποίος ανέδειξε στη χώρα μας την επικοινωνία και τη διάχυση της επιστήμης, σε εποχές όπου οι όροι αυτοί ήταν εντελώς άγνωστοι.
Σε ό,τι αφορά τη δική μου προσπάθεια, μετά τις σπουδές μου στη Φυσική και την Αστροφυσική, αισθανόμουν μια μεγάλη ανάγκη να μοιραστώ τον ενθουσιασμό μου για το διάστημα με τους συνανθρώπους μου. Ήθελα να τους προκαλέσω τα ίδια συναισθήματα δέους και αγάπης για τη γνώση και την ανακάλυψη που είχαν προκαλέσει στη δική μου καρδιά οι μεγάλοι δάσκαλοί μου. Αποφάσισα, λοιπόν, να δημιουργήσω ένα κανάλι στο διαδίκτυο, στην πλατφόρμα του YouTube, και να ανεβάζω μικρά βίντεο σχετικά με την Αστροφυσική.
Αρχικά, οι προσδοκίες μου ήταν χαμηλές και πρέπει να ομολογήσω ότι μάλλον υποτίμησα τις διαστάσεις που μπορεί να πάρει μια τέτοια προσπάθεια. Διότι, όπως κατάλαβα εκ των υστέρων, τα διαδικτυακά βίντεο μπορούν να μπουν στο σπίτι οποιουδήποτε ανθρώπου, ανεξαρτήτως ηλικίας, οπουδήποτε και εάν βρίσκεται και οποιαδήποτε συσκευή και εάν διαθέτει. Άλλοι παρακολουθούν τα βίντεο στο κινητό τους, άλλοι στο τάμπλετ, άλλοι στον υπολογιστή κι άλλοι στην τηλεόραση του σαλονιού. Κάποιοι προτιμούν να τα βλέπουν μόνοι, άλλοι με φίλους και κάποιοι τα βλέπουν οικογενειακώς. Μάλιστα, όπως μαρτυρούν τα στατιστικά, είναι αρκετοί εκείνοι που προτιμούν να «ταξιδεύουν» στο Σύμπαν κατά τις μεταμεσονύκτιες ώρες. Αυτή είναι η μεγάλη δύναμη των διαδικτυακών βίντεο: Η μοναδική ευελιξία που προσφέρουν, ώστε να μπορεί ο θεατής να έρθει σε επαφή με τη γνώση οποιαδήποτε στιγμή και με οποιονδήποτε τρόπο είναι βολικός για αυτόν.
Εκτός από τα παραπάνω, φάνηκε ότι είναι ιδιαίτερα αποδοτική η επικοινωνία της επιστήμης μέσω μικρών βίντεο. Τα μικρά βίντεο προσφέρουν συμπυκνωμένη γνώση χωρίς να κουράζουν, και χωρίς να απαιτούν πολύ από τον χρόνο του θεατή, κάτι που είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για όσους κάνουν τα πρώτα τους δειλά βήματα στον χώρο της επιστήμης. Συν τοις άλλοις, για όποιον επιθυμεί να εμβαθύνει, η γνώση βρίσκεται μόνο λίγα «κλικ» μακριά, μιας και το διαδίκτυο είναι ούτως ή άλλως μια γιγάντια δεξαμενή πληροφοριών. Σε όλα αυτά βοήθησε αποφασιστικά και το γεγονός ότι ζούμε σε μια εποχή όπου μπορεί κάποιος, ακόμα και με έναν απλό υπολογιστή, να δημιουργήσει εντυπωσιακά γραφικά και να ντύσει με όμορφο οπτικοακουστικό υλικό τα επιστημονικά φαινόμενα. Όλα αυτά τα στοιχεία μαζί κατέστησαν το YouTube ως σημαντικότατη δύναμη στη διάχυση της επιστήμης. Πλέον, εκτός απ’ το κανάλι Astronio, το οποίο αφορά την Αστροφυσική, υπάρχουν δεκάδες ελληνικά επιστημονικά κανάλια, για πληθώρα διαφορετικών θεμάτων, που μοιράζουν απλόχερα τη γνώση σε εκατοντάδες χιλιάδες ταξιδιώτες του διαδικτύου.
Μπορεί σήμερα η αιχμή του δόρατος της επικοινωνίας της επιστήμης να είναι τα διαδικτυακά βίντεο, αλλά, όπως είναι αναμενόμενο, η τεχνολογία δεν θα σταματήσει εκεί. Οι μελλοντικοί δάσκαλοι της επιστήμης θα μπορούν να αξιοποιήσουν τις συσκευές της εικονικής πραγματικότητας (VR), οι οποίες σιγά σιγά γίνονται προσιτές στον πολίτη. Είμαστε ακόμα σχετικά στην αρχή, αλλά είναι βέβαιο ότι οι νέες αυτές τεχνολογίες θα αλλάξουν ριζικά τον τρόπο που μαθαίνουμε.
Πρέπει να επισημάνω ότι η εικονική πραγματικότητα, στην πιο εκλεπτυσμένη της μορφή, δεν περιορίζεται απλώς σε μια τρισδιάστατη αναπαράσταση αντικειμένων, αλλά ο θεατής μπορεί -φορώντας στο κεφάλι μια κατάλληλη συσκευή- κυριολεκτικά να κινηθεί στον χώρο και να περπατήσει, αλληλεπιδρώντας με τον εικονικό κόσμο. Θα μπορεί, για παράδειγμα, να ακολουθήσει τα «βήματα» των ρομποτικών οχημάτων στην επιφάνεια του Άρη, να εξερευνήσει τα φαράγγια και τα βουνά του κόκκινου πλανήτη και να απολαύσει εξωτικά ηλιοβασιλέματα σαν να βρισκόταν πραγματικά εκεί, κινούμενος αυτοβούλως σε διαφορετικές κατευθύνσεις. Μάλιστα, ο δάσκαλος της επιστήμης θα μπορεί να βρίσκεται στον ίδιο εικονικό χώρο, καθοδηγώντας τον μαθητή στα πρώτα του βήματα σε έναν άλλον πλανήτη.
Αναλογιστείτε πόσο αποδοτικές θα είναι αυτές οι εφαρμογές της τεχνολογίας στην εκπαίδευση και πόσο θα ενθουσιάζονται οι μαθητές της επιστήμης, όταν -παράλληλα με τον όγκο πληροφοριών που θα διδάσκονται- θα έχουν τη δυνατότητα να αισθανθούν ότι ταξιδεύουν σε άλλους κόσμους! Και ποιος ξέρει; Ίσως στο μέλλον να δημιουργηθούν κατάλληλοι χώροι – δωμάτια εικονικής πραγματικότητας, ακόμα και στο σπίτι μας, όπου, με κατάλληλες τεχνολογίες θα μας δίνεται η ψευδαίσθηση ότι βρισκόμαστε και περιηγούμαστε σε άλλους κόσμους στο Σύμπαν, χωρίς να απαιτείται να φορούμε κάποια συσκευή στο κεφάλι μας.
Σκεπτόμενος την πιθανή εξέλιξη της τεχνολογίας και τη χρήση της στην εκπαίδευση, δεν σας κρύβω ότι νιώθω μια μικρή ζήλεια για τους μελλοντικούς δασκάλους της επιστήμης, οι οποίοι θα έχουν στα χέρια τους εργαλεία τα οποία εμείς σήμερα δεν μπορούμε καν να φανταστούμε. Όμως, όσα άλματα κι αν κάνει στο μέλλον η τεχνολογία, κι όσο ρηξικέλευθες μέθοδοι εκπαίδευσης κι αν αναπτυχθούν, ποτέ δεν θα πρέπει να ξεχάσουμε από ποιους ξεκίνησαν όλα αυτά· τους πρωτοπόρους της επικοινωνίας της επιστήμης. Τους ταλαντούχους, μεταδοτικούς και χαρισματικούς ανθρώπους, οι οποίοι σε δύσκολες εποχές μάς έδειξαν τον γοητευτικό δρόμο της γνώσης. Ανθρώπους σαν τον σπουδαίο δάσκαλό μου, κύριο Διονύση Σιμόπουλο.
Δείτε παρακάτω την εκτενή συζήτηση που είχαμε κάνει για το παρελθόν και το μέλλον της ανθρωπότητας στο διάστημα:
