Τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε στείλει πολλά μηνύματα στο διάστημα για να επικοινωνήσουμε με εξωγήινους πολιτισμούς. Μήπως, όμως, θέτουμε σε κίνδυνο την ίδια την ύπαρξή μας;
Παράδοξο του Fermi
Λέγεται, ότι κάποτε, σε ένα γεύμα με άλλους επιστήμονες, ο σπουδαίος πυρηνικός Φυσικός Enrico Fermi ξαφνικά αναφώνησε «Μα πού είναι όλοι;». Αναφερόταν σε ένα παράδοξο που πλέον είναι γνωστό ως «Παράδοξο του Fermi». Με απλά λόγια λέει το εξής: Βρισκόμαστε σε έναν Γαλαξία που υπάρχει περίπου εδώ και 13 δισεκατομμύρια χρόνια και περιέχει περίπου 200 δισεκατομμύρια πλανητικά συστήματα. Υπήρχαν αμέτρητες ευκαιρίες και άπλετος χρόνος ώστε η νοημοσύνη να έχει εμφανιστεί και να έχει αφήσει τα ίχνη της. Πώς γίνεται, λοιπόν, να μην έχουμε ανιχνεύσει φαινόμενα ή αντικείμενα που να μαρτυρούν -πέρα από κάθε αμφιβολία- την ύπαρξη εξωγήινης νοημοσύνης;
Τις πιθανές απαντήσεις στο παράδοξο του Fermi τις συζητήσαμε σε ένα από τα πρώτα βίντεο του καναλιού. Τον τελευταίο καιρό όμως, συζητιέται μια νέα, τρομακτική απάντηση στο παράδοξο, η οποία είναι γνωστή ως «υπόθεση του σκοτεινού δάσους».
Η υπόθεση του σκοτεινού δάσους
Η υπόθεση αυτή ήρθε στο προσκήνιο χάρη στην τριλογία επιστημονικής φαντασίας «Το πρόβλημα των τριών σωμάτων» του Κινέζου συγγραφέα Liu Cixin (Λιόου Τσισίν). Τα βιβλία της σειράς και οι τηλεοπτικές μεταφορές τους γνώρισαν τεράστια επιτυχία. Μάλιστα έχει γίνει βίντεο στο κανάλι Astronio για την επιστήμη πίσω από τη σειρά.
Η υπόθεση του σκοτεινού δάσους εδράζεται σε μερικές βασικές παραδοχές, που εκ πρώτη όψεως μοιάζουν προφανείς:
Η πρώτη είναι η αυτοσυντήρηση: Είναι λογικό να υποθέσουμε ότι κάθε πολιτισμός επιθυμεί να συνεχίσει να υπάρχει, έχει δηλαδή ένστικτα επιβίωσης.
Η δεύτερη είναι η άγνοια προθέσεων: Δεν έχουμε γνώση για τις προθέσεις των άλλων πολιτισμών, δηλαδή δεν ξέρουμε αν είναι ειρηνικοί ή πολεμοχαρείς, μιας και δεν γνωρίζουμε τίποτα απολύτως για αυτούς.
Και η τρίτη λέει ότι η τεχνολογική ανάπτυξη είναι επικίνδυνη: ένας πολιτισμός που εξελίσσεται και επεκτείνεται μπορεί να αποτελέσει κίνδυνο για τους άλλους πολιτισμούς.
Εξάλλου, την τελευταία παραδοχή την έχουμε βιώσει επανειλημμένως στην ανθρώπινη ιστορία. Οι πολιτισμοί εκείνοι που ανέπτυξαν ταχύτερα νέες τεχνολογίες και προηγμένα οπλικά συστήματα επιβλήθηκαν, χωρίς κανέναν δισταγμό, στους πιο αδύναμους πολιτισμούς της Γης.
Με βάση αυτές τις παραδοχές, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι κάθε πολιτισμός που κατοικεί στον Γαλαξία είναι δυνητικά μια υπαρξιακή απειλή για όλους τους άλλους πολιτισμούς. Σύμφωνα, λοιπόν, με την υπόθεση του σκοτεινού δάσους, η πιο ασφαλής στρατηγική για την επιβίωση φαίνεται να είναι η καταστροφή των άλλων πολιτισμών, προτού αυτοί προλάβουν να εξελιχθούν τεχνολογικά και να γίνουν επικίνδυνοι.
Αν αυτή η λύση σας φαίνεται υπερβολικά δραστική, σκεφτείτε ότι -ακόμα κι αν είναι απειροελάχιστη η πιθανότητα να είναι εχθρικός ένας εξωγήινος πολιτισμός στον Γαλαξία- το διακύβευμα είναι η ίδια η επιβίωσή μας. Θα ήταν παράλογο να πάρουμε το ρίσκο και να αφήσουμε τους διαστρικούς μας γείτονες να εξελιχθούν τόσο, ώστε να μπορούν κάποτε να μας αφανίσουν!
Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτή την ερμηνεία, ο Γαλαξίας μας μοιάζει με ένα σκοτεινό δάσος, όπου οι πολιτισμοί κρύβονται ο ένας από τον άλλον, για να μην εντοπιστούν. Αποκρύπτουν τα ίχνη τους και κινούνται στις σκοτεινές περιοχές του διαστήματος σαν κρυμμένοι πολεμιστές, σαν κυνηγοί που περπατούν μέσα σε ένα σκοτεινό δάσος. Εάν αποκαλυφθεί η θέση ενός άλλου κυνηγού, είσαι υποχρεωμένος να τον πυροβολήσεις προτού εκδηλώσει τις προθέσεις του. Άλλωστε κάθε δευτερόλεπτο που τον αφήνεις ζωντανό, μπορεί να σου κοστίσει την ίδια σου τη ζωή.
Έτσι, λοιπόν, εξηγείται η σιωπή του Γαλαξία μας. Όλοι κρύβονται, όλοι καμουφλάρουν τα ίχνη τους. Και οι λίγοι που έχουν την αφέλεια να δηλώσουν την παρουσία τους αφανίζονται από τους υπόλοιπους και χάνονται για πάντα.
Η θέση μας είναι γνωστή
Παρ’ όλο που φαινομενικά η υπόθεση του σκοτεινού δάσους είναι μια ενδιαφέρουσα ιδέα, θεωρώ ότι έχει κάποια πολύ σοβαρά προβλήματα. Καταρχάς, είναι εντελώς ανώφελο να κρυβόμαστε από τους εξωγήινους πολιτισμούς μιας και ήδη έχουμε διαφημίσει τη θέση μας -και συνεχίζουμε να τη διαφημίζουμε- ακούσια.
Με τη σημερινή τεχνολογία, είμαστε σε θέση να προσδιορίζουμε τη σύσταση των ατμοσφαιρών των πλανητών που ανακαλύπτουμε. Επομένως, ένας πολιτισμός που βρίσκεται τεχνολογικά εκατό, χίλια ή εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια μπροστά από εμάς, θα έχει ασύγκριτα μεγαλύτερα τηλεσκόπια και καλύτερη ικανότητα εκτίμησης των πλανητικών συνθηκών από αυτήν που έχουμε εμείς. Μελετώντας, λοιπόν, τη Γη εξ αποστάσεως, οι προηγμένοι πολιτισμοί θα γνωρίζουν πάρα πολύ καλά ότι ο πλανήτης μας κατοικείται από κάποιες μορφές ζωής. Άλλωστε, η ατμοσφαιρική σύσταση της Γης έχει σμιλευθεί από το φαινόμενο της ζωής και η χημεία της δεν θα μπορούσε να εξηγηθεί χωρίς την ύπαρξη βιολογικών διεργασιών.
Εκτός από αυτές τις «βιοϋπογραφές» υπάρχουν, φυσικά, και οι «τεχνοϋπογραφές». Δηλαδή, τα στοιχεία αυτά που μαρτυρούν ότι στη Γη κατοικεί ένας τεχνολογικός πολιτισμός. Τα προηγμένα τηλεσκόπια και ραδιοτηλεσκόπια των εξωγήινων πολιτισμών θα μπορούσαν να ανιχνεύσουν κάποια από τα ραδιοκύματα που στέλνουμε για να επικοινωνήσουμε με δορυφόρους, διαστημόπλοια και διαστημικά τηλεσκόπια και ακόμα και τα ραδιοκύματα που εκπέμπουμε για επίγειους σκοπούς. Μάλιστα, με αρκετά μεγάλα τηλεσκόπια, οι εξωγήινοι επιστήμονες θα μπορούσαν να ανιχνεύσουν ακόμα και τα φώτα των πυκνοκατοικημένων πόλεων στη νυχτερινή πλευρά της Γης.
Επίσης, αν βρίσκονται σε σχετικά μικρή απόσταση από εμάς -και είναι αρκετά υπομονετικοί στις παρατηρήσεις τους- θα έχουν ανιχνεύσει μια ξαφνική αύξηση στη συγκέντρωση ορισμένων αερίων τα τελευταία 100 χρόνια, η οποία μαρτυρά την ύπαρξη όχι μόνο ζωής, αλλά ενός αναπτυσσόμενου τεχνολογικού πολιτισμού με βιομηχανία. Δεν έχει, λοιπόν, νόημα να φοβόμαστε ότι θα προδώσουμε τη θέση μας σε εχθρικούς πολιτισμούς. Οι προηγμένοι πολιτισμοί -αν υπάρχουν στη γειτονιά μας- ήδη θα γνωρίζουν ότι η Γη κατοικείται, είτε το θέλουμε είτε όχι.
Βέβαια, η ζωή στον πλανήτη μας υπάρχει εδώ και τουλάχιστον 3,5 δισεκατομμύρια χρόνια. Άρα, ένας εχθρικός εξωγήινος πολιτισμός θα μπορούσε να είχε καταστήσει τη Γη στείρα προ πολλού, χωρίς να περιμένει την εμφάνιση κάποιου ανταγωνιστικού τεχνολογικού πολιτισμού. Αυτό το σενάριο το είχε εξερευνήσει στην ακραία του μορφή ο συγγραφέας Fred Saberhagen στη σειρά βιβλίων επιστημονικής φαντασίας «Berserker». Ο συγγραφέας φαντάστηκε ένα είδος αδίστακτων μηχανών τεχνητής νοημοσύνης οι οποίες έχουν ξεφύγει από τον έλεγχο και έχουν βαλθεί να αποστειρώσουν ολόκληρο τον Γαλαξία, αφανίζοντας κάθε είδος ζωής.
Το γεγονός, βέβαια, ότι η ζωή στη Γη παραμένει ακμαία τόσα δισεκατομμύρια χρόνια μετά την εμφάνισή της, δείχνει ότι μάλλον δεν υπάρχουν ούτε εχθρικοί πολιτισμοί ούτε ανεξέλεγκτα καταστροφικά ρομπότ στη γειτονιά μας.
Αφθονία πρώτων υλών
Το άλλο μεγάλο πρόβλημα της υπόθεσης του σκοτεινού δάσους, είναι ότι το κίνητρο για την καταστροφή των άλλων πολιτισμών είναι ο φόβος. Δηλαδή, η απειλή που αισθάνεται ένας πολιτισμός ότι θα τον κατακτήσουν ή θα τον καταστρέψουν. Ο φόβος αυτός θα ήταν δικαιολογημένος, εάν πράγματι υπήρχαν επιθετικοί πολιτισμοί που κατακτούν τα γειτονικά τους συστήματα για την άντληση φυσικών πόρων.
Όμως, όσο κι αν χρησιμοποιείται στις ταινίες επιστημονικής φαντασίας, το σενάριο της «κατάκτησης» άλλων πλανητών δεν προσφέρει κανένα πρακτικό όφελος, ειδικά όταν ληφθούν υπόψη οι δαπάνες ενέργειας που απαιτούνται για τα διαστρικά ταξίδια.
Ενδεικτικά, σε ό,τι αφορά τον ανθρώπινο πολιτισμό, ακόμα και με την ακραία ταχύτητα του 10% της ταχύτητας του φωτός, τα διαστημόπλοιά μας θα χρειάζονταν πάνω από 42 χρόνια για να φτάσουν στο κοντινότερο πλανητικό σύστημα! Και αυτό δεν είναι καθόλου απλό σενάριο.
Διότι, αν δαπανούσαμε την τρομακτική ενέργεια που χρειάζεται ώστε να επιταχυνθεί ο στόλος μέχρι το 10% της ταχύτητας του φωτός, θα έπρεπε να δαπανηθεί άλλη τόση για να επιβραδυνθεί όταν θα έφτανε στον προορισμό του! Και, φυσικά, η υποθετική αυτή αρμάδα θα έπρεπε να επιστρέψει και πάλι πίσω στη Γη με τον ίδιο τρόπο, φορτωμένη με όσα υλικά θα είχαν εξορυχθεί από το γειτονικό πλανητικό σύστημα.
Όμως, το ταξίδι αυτό είναι μάταιο ούτως ή άλλως. Διότι τα γειτονικά πλανητικά συστήματα αποτελούνται από τα ίδια ακριβώς υλικά με το δικό μας. Δεν υπάρχει, δηλαδή, η έννοια του σπάνιου κοιτάσματος στο διάστημα. Ό,τι χρειάζεται ένας τεχνολογικός πολιτισμός, υπάρχει σε αδιανόητα μεγάλη αφθονία στο πλανητικό του σύστημα.
Για παράδειγμα, οι ατμόσφαιρες των αερίων και των παγωμένων γιγάντων έχουν άφθονο υδρογόνο και μεθάνιο. Οι παγωμένοι δορυφόροι τους, οι κομήτες, και τα αντικείμενα πέρα από την τροχιά του Ποσειδώνα περιέχουν περισσότερο νερό απ’ όσο θα μπορούσε να φιλοξενήσει ποτέ ένας πλανήτης. Για την ακρίβεια, από μόνη της η Ευρώπη του Δία περιέχει περισσότερο νερό απ’ όλους τους ωκεανούς της Γης! Σε ό,τι αφορά τα μέταλλα, αυτά υπάρχουν σε αφθονία στους βραχώδεις πλανήτες και τα φεγγάρια τους, αλλά και στους αστεροειδείς. Μάλιστα, η εξόρυξη μετάλλων από αστεροειδείς είναι σίγουρα πολύ ευκολότερη απ’ ό,τι η εξόρυξη μετάλλων από έναν πλανήτη σαν τη Γη, γιατί στον πλανήτη απαιτείται δαπάνη ενέργειας για τη διαφυγή από το βαρυτικό του πεδίο. Όσο για τη διαθέσιμη ενέργεια, ο Ήλιος έχει καύσιμα για άλλα 5 δισεκατομμύρια χρόνια προτού μπει στη φάση του κόκκινου γίγαντα. Επομένως θα συνεχίσει να μας χαρίζει άπλετη ενέργεια1 για πολλά-πολλά χρόνια ακόμα.
Άρα, ένα βασικό πρόβλημα της υπόθεσης του σκοτεινού δάσους, και γενικότερα των σεναρίων περί εξωγήινων-κατακτητών, είναι ότι αντιμετωπίζουν το διάστημα ως μια περιοχή πεπερασμένων πόρων κατά τα πρότυπα του πλανήτη μας.
Είναι αλήθεια ότι στη Γη, εδώ και χιλιετίες, ομάδες ανθρώπων ανταγωνίζονται άλλες ομάδες ανθρώπων για την απόκτηση λίγων περισσότερων από τους πεπερασμένους πόρους της Γης – ειδικά τους σπανιότερους από αυτούς. Όλα τα οικονομικά συστήματα και οι ιδεολογίες κονταροχτυπιούνται απ’ τις απαρχές του πολιτισμού μας, για τον βέλτιστο και δικαιότερο τρόπο κατανομής αυτών των πεπερασμένων πόρων. Στο διάστημα, όμως, έχουμε έναν συνδυασμό τεράστιας αφθονίας από τη μια και γιγάντιων αποστάσεων από την άλλη που καθιστά παράλογη την κατάκτηση άλλων συστημάτων.
Κι αν ακόμα δεν έχετε πειστεί για τη ματαιότητα της κατάκτησης ενός πλανήτη σε άλλο πλανητικό σύστημα, αρκεί να σας πω ότι ένας βραχώδης πλανήτης σαν τη Γη είναι σαν ένας μικρός κόκκος σκόνης που αποτελεί μόλις το 0,0003% της μάζας του ηλιακού μας συστήματος. Το μεγαλύτερο μέρος της μάζας περιέχεται, φυσικά, στον Ήλιο. Αλλά ακόμα και το Νέφος του Oort, στα πέρατα του ηλιακού μας συστήματος, περιέχει πολλαπλάσια μάζα από τη Γη.
Ίσως, βέβαια, κάποιος να ισχυριστεί ότι ένας πολιτισμός θα χρειαζόταν τα υλικά γειτονικών συστημάτων για την κατασκευή γιγάντιων έργων αστρικής μηχανική, τα οποία δεν μπορούμε καν να διανοηθούμε αυτή τη στιγμή. Όμως, ένας τέτοιος πολιτισμός θα γινόταν ούτως ή άλλως εύκολα ανιχνεύσιμος, λόγω της τεράστιας παραγωγής ενέργειας. Κάτι που καταρρίπτει την υπόθεση περί σκοτεινού δάσους.
Ηθική
Η υπόθεση του σκοτεινού δάσους περιέχει ένα ακόμα παράδοξο. Το ενδεχόμενο να παραμένει πολεμοχαρής ένας εξωγήινος πολιτισμός που έχει φτάσει σε επίπεδο να κάνει διαστρικά ταξίδια μου φαίνεται υπερβολικά απίθανο. Ένα νοήμον όν που θα είχε διατηρήσει άγρια ένστικτα παρά την τρομακτική τεχνολογική του ανάπτυξη, μοιραία θα έμενε πίσω ή θα αυτοκαταστρεφόταν, αφού οι όποιες εσωτερικές διενέξεις θα το ανάγκαζαν να χρησιμοποιήσει όπλα ασύλληπτης καταστροφικότητας. Είναι σαν μια μορφή «φυσικής επιλογής», αλλά αυτή τη φορά σε διαστημικό επίπεδο.
Άρα, εκ των πραγμάτων, ευνοούνται οι φιλειρηνικοί πολιτισμοί, δηλαδή, οι πολιτισμοί που σέβονται τη ζωή και αφιερώνουν τους πόρους τους στην κατανόηση του Σύμπαντος. Αξίζει να αναρωτηθούμε αν θα γίνουμε ποτέ ένας τέτοιος πολιτισμός…
Είναι φανερό ότι υποθέσεις όπως αυτή του σκοτεινού δάσους είναι πολύ ενδιαφέρουσες για μυθιστορήματα και ταινίες που απαιτούν γρήγορη πλοκή. Όμως, βασίζονται σε έναν γήινο τρόπο σκέψης και απέχουν πολύ απ’ τη διαστημική πραγματικότητα. Προς το παρόν, λοιπόν, το παράδοξο του Fermi εξακολουθεί να παραμένει αναπάντητο.
1. Ο Ήλιος χαρίζει άπλετη ενέργεια, αλλά στη Γη φτάνει μόνο το 0.000000045% της ισχύος του. Ένας προηγμένος πολιτισμός θα μπορούσε να βρει τρόπους να αντλήσει μεγαλύτερα ποσά.
