Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος (ESA) γιορτάζει φέτος τα 50 χρόνια από την ίδρυσή του (1975). Αποτελούμενος πλέον από 23 χώρες-μέλη και πάνω από 2.300 ερευνητές παγκοσμίως, έχει συνεισφέρει κάποιες από τις σημαντικότερες αποστολές στην ιστορία της διαστημικής και ανακαλύψεις που διεύρυναν τα όρια των γνώσεων μας για το ηλιακό σύστημα, τον Γαλαξία, το Σύμπαν, αλλά και για τον ίδιο τον πλανήτη μας. Με αφορμή την επέτειο αυτή, ας δούμε τις σημαντικότερες αποστολές-ορόσημα της ESA, πάνω στη Διαστημική, την Αστροφυσική, την Κοσμολογία και την Επιστήμη Περιβάλλοντος.
Εξερευνώντας το Ηλιακό Σύστημα
Οι αποστολές Venus Express, Mars Express και Cassini-Huygens μας έδωσαν ζωτικής σημασίας πληροφορίες, ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα το περιβάλλον των πλανητών του ηλιακού συστήματος και των δορυφόρων τους: μελέτησαν την ηφαιστειακή δραστηριότητα στην Αφροδίτη, το ανάγλυφο της επιφάνειας του Άρη, στην οποία εντόπισαν ενδείξεις ύπαρξης νερού και πάγου, αλλά και την εξωτική επιφάνεια του Τιτάνα, του μεγαλύτερου δορυφόρου του πλανήτη Κρόνου, ο οποίος έκρυβε παγωμένο νερό και λίμνες υδρογονανθράκων κάτω από την πυκνή ατμόσφαιρά του. Το 2014, η ESA έγραψε ιστορία πραγματοποιώντας την πρώτη προσεδάφιση σε κομήτη, με την αποστολή Rosetta-Philae.
Εικόνα: NASA
Διεθνής Διαστημικός Σταθμός και Διαστημικά Τηλεσκόπια
Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, η ESA ήταν μία από τις ιδρυτικές διαστημικές υπηρεσίες της παγκόσμιας συνεργασίας για την κατασκευή του Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού (ISS). Οι συνεισφορές της περιλαμβάνουν το εργαστήριο Columbus, τους Κόμβους 2 και 3, το διαστημόπλοιο «Automated Transfer Vehicle», αλλά και την αγαπημένη τοποθεσία των αστροναυτών στον ISS: το Cupola, μια μονάδα παρατήρησης με επτά παράθυρα κατασκευασμένα από οπτικά καθαρό γυαλί. Ο ISS λειτουργεί σαν ένα μεγάλο εργαστήριο, εκτελώντας πειράματα για τη μελέτη των συνθηκών μικροβαρύτητας και του διαστημικού περιβάλλοντος, και τα τελευταία 24 χρόνια έχει φιλοξενήσει σχεδόν 300 αστροναύτες από 22 χώρες.
Η ESA συμμετείχε στη διεθνή συνεργασία για την κατασκευή των διαστημικών τηλεσκοπίων Hubble και James Webb, που εκτοξεύτηκαν τα έτη 1990 και 2021, αντίστοιχα, και παραμένουν σε λειτουργία έως σήμερα. Οι παρατηρήσεις του Hubble επιβεβαίωσαν την ύπαρξη μαύρων τρυπών στους πυρήνες των γαλαξιών, προσδιόρισαν τη σύνθεση της ατμόσφαιρας εξωπλανητών και επαλήθευσαν την επιταχυνόμενη διαστολή του σύμπαντος – μια ανακάλυψη που βραβεύτηκε με Νόμπελ Φυσικής το 2011. Στα λίγα μέχρι στιγμής χρόνια λειτουργίας του, το James Webb, έχει επίσης προσφέρει πολύ σημαντικές ανακαλύψεις, φωτογραφίζοντας τους πιο μακρινούς και αρχέγονους γαλαξίες που έχουν παρατηρηθεί μέχρι τώρα. Στόχος της αποστολής είναι η παρατήρηση των πρώτων αστεριών και γαλαξιών που σχηματίστηκαν στο σύμπαν, αλλά και η μελέτη της διαδικασίας σχηματισμού αστεριών και πλανητών σε κοντινά νέφη σκόνης.
Εικόνες: NASA, ESA, CSA, STScI, J. DePasquale, A. Koekemoer, A. Pagan (STScI), ESA/Hubble and the Hubble Heritage Team
Κατασκευάστηκαν και τέθηκαν σε τροχιά από την ESA πολλά ακόμη διαστημικά τηλεσκόπια, με ειδικά όργανα μέτρησης, ανάλογα με τον στόχο της εκάστοτε αποστολής, όπως για παράδειγμα την παρατήρηση εξωπλανητών , πηγών ακτίνων-Χ και ακτίνων-γ. Το διαστημικό τηλεσκόπιο Planck της ESA, που εκτοξεύτηκε το 2009, χαρτογράφησε το «Κοσμική Ακτινοβολία Υποβάθρου», τον απόηχο του Big Bang, με θερμοκρασία περίπου ένα εκατομμύριο φορές μικρότερη από έναν βαθμό Κελσίου. Μας προσέφερε έτσι την εντυπωσιακή εικόνα του παλαιότερου φωτός στο σύμπαν μας, από όταν είχε ηλικία μόλις 380.000 ετών!
Πιο πρόσφατα, το 2023, εκτοξεύτηκε το διαστημικό τηλεσκόπιο Euclid, που έχει ήδη παρατηρήσει 380.000 γαλαξίες, ενώ αναμένεται να καταγράψει ακόμα 1,5 δισεκατομμύρια μέσα στα επόμενα έξι χρόνια. Το Euclid θα χαρτογραφήσει την κατανομή των γαλαξιών σε αποστάσεις μέχρι και 10 δισεκατομμυρίων ετών φωτός μακριά από τη Γη, ώστε να μελετήσει πώς σχηματίστηκε η σημερινή δομή του σύμπαντος και πώς εξελίχθηκε κατά τη διάρκεια της κοσμικής ιστορίας. Τελικός στόχος του είναι να αποκαλύψει πληροφορίες για τον ρόλο της βαρύτητας και τη φύση της σκοτεινής ύλης και της σκοτεινής ενέργειας.
Φέτος, μετά από 12 έτη λειτουργίας, αποσύρθηκε μία από τις πιο επιτυχημένες αποστολές της ESA, η Gaia, έχοντας πραγματοποιήσει πάνω από τρία τρισεκατομμύρια παρατηρήσεις περίπου δύο δισεκατομμυρίων αστεριών και άλλων αντικειμένων. Η αποστολή πέτυχε τον πρωταρχικό της στόχο, να δημιουργήσει τον μεγαλύτερο και πιο ακριβή χάρτη του Γαλαξία μας, ενώ παράλληλα παρατήρησε εκατοντάδες χιλιάδες αστεροειδείς μέσα στο ηλιακό μας σύστημα.
Εικόνα: ESA
Παρατηρώντας τη Γη
Οι αποστολές της ESA, όμως, δεν μας προσέφεραν μόνο νέες γνώσεις για το μακρινό διάστημα, αλλά άλλαξαν δραστικά την καθημερινή μας ζωή. Μέσα στα τελευταία 50 χρόνια, αναπτύχθηκαν δορυφορικές τεχνολογίες, που χρησιμοποιούνται ανελλιπώς στις τηλεπικοινωνίες, την μετεωρολογία, τη μελέτη του κλίματος, του φυσικού περιβάλλοντος και των τεχνητών δομών.
Πάνω από τριάντα δορυφόροι του προγράμματος Sentinel της ESA βρίσκονται πλέον σε τροχιά γύρω από τη Γη και συλλέγουν εικόνες της, στο πλαίσιο της συνεργασίας Copernicus, υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μεταξύ άλλων, οι δορυφορικές εικόνες χρησιμοποιήθηκαν και για την ακριβή καταγραφή των κατοικημένων περιοχών και τεχνητών δομών παγκοσμίως, με στόχο την καλύτερη κατανόηση των τάσεων αστικοποίησης. Παράλληλα, οι δορυφόροι της ESA είναι εξοπλισμένοι και με άλλα όργανα μέτρησης, όπως ραδιόμετρα, για τη μέτρηση των επιπέδων ανακλώμενου φωτός και θερμότητας, τα οποία λειτουργούν ως θερμόμετρα τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, από τον πρωτοποριακό ERS-1 έως τους σημερινούς δορυφόρους Copernicus Sentinel-3, καταγράφουν ανελλιπώς τις θερμοκρασίες των ωκεανών της Γης. Επιπλέον, χρησιμοποιώντας ραντάρ, μετράται με ακρίβεια μόλις μερικών εκατοστών, η στάθμη των ωκεανών και καταγράφεται η ετήσια άνοδός της. Το σύνολο αυτών των δεδομένων έχει ζωτική σημασία για την κατανόηση της κλιματικής αλλαγής, των επιπτώσεών της σήμερα, αλλά και της πιθανής μελλοντικής της πορείας.
Εικόνα: contains modified Copernicus Sentinel data (2014–20), processed by ESA/Norut–SEOM Insarap study, Planetek Rheticus Service/GEP, CNR-IREA & BRGM/ENVEO, CCI & FFG
Ακόμη, έχει αναπτυχθεί από την ESA πρόγραμμα Διαστημικής Ασφάλειας, με στόχο την αντιμετώπιση απειλών για τη Γη από το διάστημα. Μέλος της είναι το NEOCC, κέντρο που είναι υπεύθυνο για την παρακολούθηση και υπολογισμό των τροχιών αστεροειδών, καθώς και της πιθανότητας πρόσκρουσής τους στη Γη.
Στο πλαίσιο της προστασίας του διαστημικού χώρου γύρω από τη Γη, στην Αεροπορική Έκθεση του Παρισιού το 2023, η ESA παρουσίασε το Καταστατικό Μηδενικών Απορριμμάτων, που δημιουργήθηκε με τη συνεργασία 40 διαστημικών φορέων, δεσμεύοντας μηδενική καθαρή αύξηση των «διαστημικών σκουπιδιών» έως το 2030. Η πρωτοφανής εκτεταμένη δραστηριότητα των ανθρώπων στο διαστημικό χώρο κοντά στη Γη τα τελευταία 70 χρόνια, με την αποστολή εκατοντάδων διαστημικών σκαφών, δορυφόρων και σταθμών, τον έχει επιβαρύνει με απορρίμματα και κατάλοιπα σκαφών που δε βρίσκονται πλέον σε λειτουργία, τα οποία αποτελούν σημαντικό κίνδυνο συγκρούσεων για μελλοντικές αποστολές. Το Καταστατικό είναι το αποτέλεσμα της παγκόσμιας προσπάθειας για τη μείωση των διαστημικών σκουπιδιών και τη βιωσιμότητα του διαστήματος μέσα την επόμενη δεκαετία, συνδυάζοντας μακροπρόθεσμες κατευθυντήριες αρχές και εξαιρετικά φιλόδοξους αλλά ρεαλιστικούς τεχνικούς στόχους.
Εκπαίδευση και διάδοση της επιστήμης
Παράλληλα με την ερευνητική δράση της, η ESA επενδύει στη διάδοση της επιστήμης της αστρονομίας και της διαστημικής στο ευρύ κοινό, αλλά και στην εκπαίδευση νέων ερευνητών, προσφέροντας 100 θέσεις ετησίως σε νέους αποφοίτους με υπόβαθρο στις θετικές επιστήμες. Κάθε χρόνο, κατά τη διάρκεια των ‘ESA Open Days’ δεκάδες χιλιάδες επισκέπτες ξεναγούνται στις εγκαταστάσεις της και έχουν τη μοναδική ευκαιρία να γνωρίσουν μηχανικούς και αστροναύτες, να ακούσουν για το έργο τους, και να δουν από κοντά τον πραγματικό διαστημικό εξοπλισμό που κατασκευάζουν και χρησιμοποιούν.
Εικόνα: ESA
Η χώρα μας έγινε επίσημα μέλος του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος το 2005 και, επομένως, φέτος συμπληρώνονται 20 έτη συμμετοχής της Ελλάδας στον σπουδαίο αυτόν οργανισμό.
